PARA

Eşyanın kıymet ölçüsü, semen, kullanılmaya hazır satınalma gücü, ödeme, servet biriktirme ve tasarruf etmeye yarayan değer ölçüsü ve mübadele aracı.

Mübadele aracı, değer ölçüsü ve tasarruf aracı olması bakımından önemli olan para, insanlık târihiyle yaşıttır. İlk insan ve ilk peygamber olan Âdem aleyhisselâmla birlikte para, tedavüle girmiştir. İlk parayı Âdem aleyhisselâm basmıştır. Âdem aleyhisselâmdan itibaren günümüze kadar gelen bütün insan toplulukları, bâzı kıymetli mâdenleri veya bunların değerlerine bağlı, îtibârî kıymetli olan çeşitli maddeleri para olarak kullanmışlardır. Cemiyetlerin yaşayabilmesi için, vazgeçilmez bir unsur olan ticâretin; yürütülüp, canlı tutulması, insanların çeşitli ihtiyaçlarını kolayca te’min edebilmesi için her topluluk, belli mal veya maddeleri değişim aracı o’larak kullanmışdır.

Allahü teâlâ altın ve gümüş mâdenler rini, para olarak yaratmıştır. Bu sebeple insanlık âlemi, hep bu mâdenleri değerli görmüş ve kabul etmiştir. Devlet gücü ile yapılan hiç bir baskı unsuru, bunlardaki değeri değiştirememiştir. Bunun tersi olan uygulamalar, hep menfî netîce vermiştir.

Târihi araştırmalardan anlaşıldığına göre; altın ve gümüş paraları yaygın olarak kullanan en eski topluluklar, Anadolu ve Ege havzalarında yaşayan kavimlerdir. Roma’ya ilk gümüş para M.Ö. 269 yılında girmiştir. Altın paranın Roma’ya girişi ise, Kral Sulla devrindedir. Pakistan sınırları içinde bulunan İndus nehri kıyılarında yapılan kazılarda, M.Ö. 2900 yıllarına ait paralar bulunmuştur. M.Ö. beşinci yüzyılda yaşayan Çin hanedanının, altına resmî değer tâyin ettiği, ayrıca bakır ve kalaydan para (fülûs) bastırdığı da bilinmektedir.

İslâmiyet’ten evvel Mekke’de, altın ve gümüş paralar kullanılmaktaydı. Bunlar; Arabların ticarî münâsebetlerde bulunduğu, çeşitli milletlerin kullandığı paralardı. Ayrıca, altın ve gümüş parçalar da tartılmak suretiyle para yerine kullanılıyordu. Arablar; altından basılmış paralara dînâr (çoğulu denânîr), gümüş olanlara dirhem (çoğulu derâhim), bakır paraya da fels (çoğulu fülûs) diyorlardı.

M.Ö. 269 yılı Roma İmparatorluğunda, Denarius adıyla kullanıldığı bilinen para birimi, daha sonra Bizanslılara, onlardan da Arablara geçerek dînâr adını aldı. Peygamber efendimiz ve dört halîfesi zamanında aynen kullanıldı. Emevîler zamanında yapılan para İslâhatından sonra değiştirilerek, 4. 25 gram ağırlığında bastırıldı. Abbasîler zamanında basılan ve kullanılan dînâr, Mısır Memlûklülerinde de kullanıldı. Akdeniz ticâret târihinde önemli rol oynayan dînâr, Kuzey Afrika’da ve Endülüs’de de kullanıldı. Daha sonraki asırlarda da 4. 25 gram saf altın değerinde basılan dînârlar da oldu.

Eski bir İran parası olan dirhem de Peygamber efendimiz ve hazret-i Ebû Bekr zamanında aynen kullanıldı. Hazret-i Ömer; tedavülde bulunan 20,” 12 ve 10 kırat ağırlığındaki üç çeşit dirhemin kıratlarını toplayıp, üçe bölerek yedilik dirhem denen 14 kırat ağırlığında, ortalama bir dirhem yaptı, önceleri çekirdek şeklinde çıkan dirhemleri, ilk olarak yuvarlak şekilde bastırdı 639 (H. 18). Bu şekilde bastırdığı dirhemin on dörtte birine (1/14) bir kırat, 20 kırata ise bir miskal adını verdi. Hazret-i Osman zamanında da bu esaslar dâhilinde, para bastırılmaya, devam edildi. Hazret-i Ali zamanında ise, önceki devirlerde basılan paraların kullanılmasına devam edildi. Bu arada altın ve gümüş parçaları da kullanıldı. Hazret-i Muâviye hilâfete geçince, ağırlıkça daha eksik dirhemler bastırdı. Üzerine de yazılar yazdırıp tedavüle koydu. Hazret-i Muâviye; üzerinde, elinde kılıç bulunan resimli dînârlar da bastırdı. Doğu vilâyetlerindeki bâzı valiler de İran paralarındaki Sâsânî hükümdarlarının isimlerini, silip, yerlerine kendi adlarını yazarak tedavüle sürdüler. Hazret-i Muâviye zamanında basılan dirhemlerin ağırlığı; altı dank (1/14 dirhem) olup, on altı kırattan bir veya iki buğday ağırlığı eksik idi. Hazret-i Muâviye’nin vefatından sortra, Mekke’de halifeliğini îlân eden Abdullah bin Zübeyr (radıyallahü anh), yuvarlak biçimli dirhemler bastırdı. Kardeşi Mus’ab bin Zübeyr (radıyallahü anh)da, Irak’ta on tanesinin ağırlığı yedi miskal olan dirhemler bastırdı. Bu sikkeler, Haccâc bin Yûsuf’un Irak’a vali tâyin edilmesine kadar tedavülde kaldı. Haccâc bu paraları toplattı.

Halîfe Abdülmelik bin Mervân; 695 (H. 76) senesinde para basımındaki ölçüleri değiştirip, yeni dînâr ve dirhemler bastırdı. Bizans parası olan dînârın üzerindeki figür ve işaretleri değiştirerek, İslâmî esaslara göre bastırdı. Ayrıca Sâsânî (İran) gümüş parası olan dirhemin de şeklini değiştirdi. Böylece İslâm devleti, para bakımından Bizans ve İran’ın ekonomik baskısından kurtulmuş oldu.

Abdülmelik bin Mervân; bastırdığı dinarların ağırlığını, yetmiş iki kırattan bir arpa tanesi ağırlığı eksik, dirhemlerin ağırlığını da, eşit şekilde on beşer kırat olarak ayarladı. Dirhemi, gümüş para birimi olarak kabul etti. Daha sonraki asırlarda, ağırlıkları ve gümüş nisbeti değişik olan dirhemler de kullanıldı. Saf gümüşten basılmış olan dirhemlere; dirhemi hâlis, başka mâdenlerle karışık olarak basılmış dirhemlere de, dirhemi mağşuş denildi.

Abdülmelik bin Mervân’ın koyduğu ölçüler ve bastırdığı sikkeler, Yezîd bin Abdülmelik’in hilâfetine kadar tedavülde kaldı. Yezîd halîfe olunca, Ömer bin Hubeyre’yi Irak’a vali tâyin etti. Hubeyre, Irak’ta altı dank ayarında dirhemler bastırdı. Bu dirhemlere Derâhim-i Hubeyriyye denildi. Hişam bin Abdülmelik, halîfe olunca, Irak’a vali tâyin ettiği Hâlid bin Abdullah el-Kasrî’ye; yedi dank ağırlığında dirhemler bastırmasını ve Vâsıftan başka yerlerde basılan paraları (sikkeleri) toplattırmasını emretti. Hâlid bin Abdullah el-Kasrî, 724 (H. 106)’da Derâhim-i Hâlidiyye denilen yedi dank ağırlığında dirhemler bastırdı. Bu dirhemler, 737 (H. 120)’de Hâlid idareden uzaklaştırılıncaya kadar tedavülde kaldı. Ondan sonra idareyi ele alan Yûsufiyye denilen altı dank ağırlığında daha küçük dirhemler bastırdı.

Bu üç valinin bastırdığı paralar, Emevîler devrindeki en makbul paralardır. Son Emevî halîfesi Mervân bin Muhammed’in zamanında da Cezîre’de Harran sikkesi üzerine dirhemler bastırıldı!

Gümüş paralardaki ağırlık birimi olarak kabul edilen dirhem iki kısma ayrılır:

Birincisi; dirhemi şer’î olup, Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem ve Eshâb-ı kiram zamanında kullanılan dirhemdir. Bu şer’î dirhem, 14 kırattır. Bir kırat ise; kabuksuz, uçları, kesilmiş, kuru beş arpa tanesi ağırlığıdır. Hassas tartı âletinde yapılan tecrübeye göre, böyle beş arpa tanesinin 24 santigram (0,24 gr.) ağırlığında olduğu görülmüştür. Böylece bir dirhem-i şer’î: 14x0,24 gr.=3. 365 gr. olmaktadır.

İkincisi ise; dirhem-i örfî olup, kullanılması memleketlere göre âdet olan veya hükümetlerin kabul ettikleri dirhemdir. Meselâ, Osmanlıların son zamanlarında kullanılan bir dirhem-i örfi, 3. 20 gr. ağırlığında idi.

Zekât nisabı hesâb edilirken seri dirhem îtibâra alınmış, âlimle’r diğer şehirlerde kullanılan örfî dirhem de kullanılabilir demişlerdir. Ancak dirhemlerin Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem zamanında kullanılan; 20,12,10 kırat ağırlıklarındaki üç çeşit dirhemin en hafifinden az olma. ması lâzımdır.

Altın ve gümüş paraların ağırlıklarını ölçmekte kullanılan miskâlin ağırlığı ise, mezheb imamlarına göre farklı bildirilmiştir. Meselâ Hanefî’deki miskal ile Şafiî’deki miskal birbirinden farklıdır. Hanefî mezhebinde bir miskal 20 kırattır. Buna göre 20x0,24 gr.=4,80 gr. ağırlığında olmaktadır. Meselâ bir Osmanlı ve Cumhuriyet altını bir buçuk miskal (7. 20 gr.) ağırlığındadır. Şafiî mezhebinde ise bir miskal, 24 kırat’dır. Bir kırat ise üç arpa ağırlığındadır. Bu da 14. 4 santigramdır. Bir miskal 3,45 gramdır.

Son Emevî halîfesi Mervân bin Muhammed zamanında Bizans sikkeleri tarzında bakır felsler çıkarıldı, fakat pek îtibâr görmedi. Müslümanlar Baalbek, Haleb, Humus, Dımaşk, Taberiyye, Amman gibi pek çok merkezlerde darb-hâheler kurdular. Dînâr ve dirhemlerin İslâmî tarzı tahvîli ile, Bizans tarzındaki bakır sikkelerin yerini tutmak üzere, Arabça yazılı felsler (fülûs) de hâsıl oldu. Altın ve gümüşlerde olduğu gibi, felslerin tek şekilde basılması mümkün olmadığından, her memleket için başka başka felsler çıkarıldı.

Fülûs (felsler); altından ve gümüşten başka, bakır, nikel, bronz ve kalay gibi mâdenlerden bastırılmış olan paraların adıdır. Altın ve gümüşü yarıdan fazla olan paraya Ceyyid, altın ve gümüşü yarıdan az olan paraya da Züyûf denir. Bir felse Türkçe’de mangır, Farsça’da pul denir, öz kıymetleri resmî kıymetlerinin altında olup, tedavülden kalktıkları zaman, öz kıymetleri kadar değer ifâde ederler. Basımı devlete ait olup, şahıslar hesabına fülûs basılamaz. Hakîkî değeri ile resmî değeri arasındaki fark devlet hazînesine kalır. Ekonomi üzerinde etkileri az olup, kullanma sahaları dardır. Kabul mecburiyeti belli bir rakamla sınırlıdır. Küçük ödemelerde kullanılır, büyük meblâğlar bu para ile ödenemez.

Fülûsların itibarî kıymetleri, yâni rayiç değerleri, kendi öz kıymetlerinden kat kat fazladır ve hep değişmektedir. Evvelce yüz fels, ortalama bir dirhem gümüş kıymetinde idi. Bir miskal ağırlığındaki altın, on dirhem ağırlığındaki gümüş kıymetine müsâvî olup, bugün bilinen bir altın lira, bir buçuk miskal ağırlığındadır. On dirhem gümüşün ağırlığı ise; yedi miskal altının ağırlığı kadar olduğu için, bir miskal altının kıymeti yedi miskal gümüşün kıymeti kadardır. Bir felsin îtibârî kıymeti, şimdi bir altın liranın kıymeti olan kâğıt lira adedinin on beşte biri kadar kuruş olmaktadır. Meselâ en ucuz altın liranın kıymeti 150.000 kâğıt lira ise, bir felsin îtibârî kıymeti 10.000 kuruş olur, yâni bugün (1988 Kasım) bir felsin kıymeti 100 lira olmaktadır. Dînimizde; bir fels değerinden daha aşağı miktardaki para ile yapılan alışverişin helâl olmadığı bildirilmiştir.

İslâm hukukunda; altını ve gümüşü fazla olan alaşımlar, saf altın ve saf gümüş gibidir. Satışta ve ödünç vermekte bunların ağırlıklarına bakılır. Böyle paralar birbiriyle değiştirildiği ve karz yâni ödünç olarak verildiği zaman, tartı ve sayı bakımından eşit olmaları gerekir. Karışık maddesi ile hâlis maddesi birbirine eşit olan paralar; alışverişlerde ve karz akdinde tıpkı karışımı az, hâlisi gâlib paralar gibidir. Sarf yani para değiştirmede ise, karışımı gâlib hâlisi az para gibi muamele görürler.

Altın ve gümüşü az olan alaşımlar, uruz-(hayvan hâriç menkul mallar) gibidir, içindeki hâlisin ağırlığından fazla hâlis ile ve kendi cinsinden fazlası ile peşin satılabilirler. Çünkü altının fazlası, karışık maldaki başka mâdenin karşılığı olur.

Halîfelik Abbâsîlere geçince, Ebû Müslim Horasânî Rey’de kendi adına fels bastırıp, üzerine Ebû Müslim emîr’ül-Muhammed ünvanını yazdırdı. Abbasîler döneminde, umumiyetle Emevîler zamanındaki dînâr ve dirhemlerin üzerindeki yazılar değiştirilerek basıldı. Abbâsîlerin ilk zamanlarında altın para basan darbhâne, bir müddet Şam’da kaldı. Ebü’l-Abbâs es-Seffah, sikkelerin ölçüsünü evvelâ bir, sonra da iki habbe eksilterek bastırdı. Bağdâd’daki darb-hâne Mansûr zamanında faaliyete geçti. Hârûn-ür-Reşîd zamanında bir dînâr 20 veya 22 dirhem kıymetinde bastırıldı. Bu sırada, Kuzey Afrika’da hüküm süren İdrisîler de para bastırdılar. Hârûn-ür-Reşîd tarafından Afrika’nın tamâmına vali tâyin edilen Ağlebî Meliki, İbrahim’in de kendi adına para bastırdığı görüldü.

Halîfe Emîn ise, para bastırma işini Abbâs bin Fazl’a bıraktı. Emîn, Horasan’da kardeşi Me’mûn adına bastırılan paralardan kendi isminin çıkarılmasını emr etti. Halîfe Me’mûn ise, kendi adına para bastırıp dinarlara ilk defa darphânelerin adını yazdırdı. Halîfe Mu’tasım zamanında bir dînâr, 15 dirhem kıymetinde basıldı. Mütevekkil zamanında ise bir dînâr, 25 dirhemi geçmiyecek şekilde bastırıldı. Ayrıca bastırdığı bâzı paralarda oğlu Ca’fer’in isim ve ünvanına yer verdi. Diğer Abbasî halîfeleri zamanında da, çeşitli sikkeler basıldı. Abbasî hâkimiyetinde bulunup da daha sonra isyan ederek müstakil devletçikler kuran Horasan, Kirman ve Sicistan’daki Saffârîler, Mâverâünnehr ve İran’da Sâmânîler, Mısır’da Tolunoğulları kendi adlarına para bastırdılar. Sâmânîler devrinde Buhârâ’da yüz tanesi bir dirheme denk olan bakır paralar geçiyordu. Sâmânîler, bilhassa Rey, Nişâbur ve Semerkand gibi şehirlerde sikke bastırdılar. Mısır’daki Tolunoğullarından Ahmed bin Tolun îtinâ ile bastırdığı dinarlara kendi adını yazdırdı. Bu dînârlara Ahmediyye altınları denildi. Bu hanedandan gelen diğer hükümdarlar da para bastırmışlardır. Hâkimiyeti ele geçirip, Abbasî halîfeleri üzerinde te’sir ve baskı kuran Şiî Büveyhîler, altının içine ucuz mâdenleri karıştırmak suretiyle ayarı düşük dînârları bastırdılar.

Sekizinci yüzyılda kurulan Endülüs Devleti’nde de sikke basıldı. Endülüs Emevî hükümdarı Birinci Abdurrahmân, 763 (H. 146) senesinde Emevî sikkeleri tarzında dirhem ve dînârlar bastırdı. Üçüncü Abdurrahmân, altın ve gümüş sikke basmak için Kurtuba civarında bir darbhâne kurdurdu ve 17 dirhem kıymetinde dînâr bastırdı. Endülüs Emevî hükümdarlarının bir kaçı müstesna hemen hepsi sikke bastırdılar. Bu devletin yıkılışından sonra ortaya çıkan Hamûdîler, Abbâdîler ve diğer hanedanların melikleri zamanında para basımına devam edildi. Murâbıtlarve Muvahhidlerin de kendilerine has sikkeleri vardı.

Mısır’da hâkimiyeti ele geçiren Fâtımîler, kendi adlarına para bastırdılar. Fatımî hükümdarı Muiz-Lidînillah, 15,5 dirhem değerinde olan Muizzî adını verdiği dînârları bastırdı. Fatımî hükümdarlarının hemen hepsi, Mısır ve havalisine hâkim bulundukları müddetçe sistemli bir şekilde para bastırdılar.

Abbasî halîfeleri üzerine te’sir icra edip, Bağdâd’a hâkim olan Hamdânî hükümdarı Seyfüddevle, kendi isim ve resminin bulunduğu, her birinin ağırlığı on miskal olan dînârlar bastırdı.

İlk müslüman Türk devleti olan Karahanlılar, bir yüzünde kendi hükümdarlarının, diğer yüzünde ise Abbasî halîfelerinin isim ve ünvanlarına yer veren paralar bastırdılar.

Gazneliler ise, 993 (H. 383)’den 995 (H. 385) senesine kadar bastırdıkları altın paralar üzerine, Sâmânî hükümdarı Nuh bin Mensûr’un da adını koydular. Gazneli Mahmûd zamanında basılan paralarda ise, hanedanın arması olan kılıca ve Gazneli Mahmûd’un Seyfüddevle ünvanına yer verildi. Diğer Gazneli hükümdarları da kendi adlarına para bastırdılar. Fakat bu paralar üzerinde sultan ünvanı kullanılmadı.

Büyük Selçuklu Devleti zamanında, Tuğrul Bey tarafından Nişâbûr ve Rey’de bastırılan paralarda El-Emîr’üs-seyyid, El-Emîr-ül-ecell ünvanları yer aldı. 1047 (H. 439) senesinden sonra Nişâbûr’da basılan paralarda, Sultân-ül-muazzam Şehinşâh-ül-ecell Rükneddîn Tuğrul Bey yazılıydı. İslâm dünyâsında, Sultan ünvanıyla ilk para basan Tuğrul Bey’dir. Daha sonraki Selçuklu hükümdarları tarafından bastırılan paralar üzerinde Selçukluların, Oğuzların Kınık boyuna mensûb olduklarını gösteren ok ve yay işareti de bulunuyordu. Alb Arslan zamanında basılan paralar da Es-Sultân-ül-Muazzam Şehinşâh Melik-ül-İslâm ünvanı yazılıydı. Selçuklular zamanında basılan bâzı paraların bir yüzünde, Abbasî halîfelerinin isim ve ünvanları da vardı.

Selçuklu hükümdân Sencer; Horasan, Gazne ve Mâverâünnehr’e hâkimdi. Irakeyn, Azerbaycan, Arran, Suriye, Musul, Diyâr-ı Bekir ve Haremeyn’de onun nâmına hutbe okunarak sikke (para) basıldı. Selçuklu imparatorluğunun ilk zamanlarında basılan paralar, son zamanlarında kesilen paralara nazaran daha az aşınmışlardır. Bu husus, paranın madenî terkîbi ve kalınlığı ile ilgilidir. Son zamanlardaki paraların; ayarları daha düşük, yüzeyleri geniş, ağırlıkları ise azdı.

Diyâr-ı Bekir ve Mardin bölgelerinde hüküm süren Artukoğulları, bastırdıkları paralarda, Abbasî halîfesinin ismini ve ünvanını kullanmadılar. Fakat Necmeddîn Alpı’nın hükümdarlığı zamanında çıkarılan bakır paraların üzerine halîfenin adını koymak usûlü kabul edildi ve sonrakiler bu usûle riâyet ettiler. Zengîler, Eyyûbîler, Artukoğulları, Dânişmendliler, Saltuklar ve Mengüceklerin paralarının üzerinde bâzı resimler var idi. Fatımî Devleti’ne son veren ve Mısır’ı hâkimiyeti altına alan Selâhaddîn Eyyûbî de, bağlı bulunduğu Nûreddîn Zengî adına sikke bastırmıştı.

Irak, Kirman ve Anadolu Selçukluları zamanında da çeşitli şekil ve büyüklükte altın ve gümüş paralar basıldı. Umumiyetle bu paraların üzerinde Oğuzların Kınık boyunun sembolü olarak kabul edilen ok ve yayın muhtelif şekilleri vardı. Bunun yanında bâzı şekillere yer verildi. Bunlar, damgadan ziyâde süs niteliğinde idiler.

Anadolu Selçukluları zamanında, Bizans’a ve diğer İslâm devletlerine ait paralar tedavülde bulunduğu gibi, çeşitli ağırlık ve şekillerde gümüş ve altın paralar da basıldı. Ayarları yüksek olan bu paralar, yabancı memleketlerde aranır hâle geldi. Anadolu beylikleri zamanında bu paraların hudut hâricine çıkarılması yasaklandı. Selçuklu dirhemlerinin ayarı en fazla 80-90 idi. Hiç biri tam dirhem ölçüsünde değildi. Anadolu Selçuklularının ilk altın parası, İkinci İzzeddîn Kılıçarslan zamanında basıldı. İzzeddîn Keykâvus ise, Muvahhidîn ve Benî Hafs sikkeleri tarzında paralar bastırdı. Birinci Alâeddîn Keykubât ve oğlu İkinci Gıyâseddîn Keyhüsrev zamanlarında ise, Abbasî halîfesi adına para bastırıldı. Alâeddîn Keykubât’ın altınlarının her biri on dirhem gümüşe bedel idi.

İkinci Keyhüsrev’in üç oğlu İzzeddîn Keykâvus, Rükneddîn Kılıçarslan ve İkinci Alâeddîn Keykubâd da müşterek para bastırdılar. Anadolu Selçukluları, Bağdâd’daki Abbasî halîfelerine bağlı oldukları için, paralarının üzerine halîfenin ad ve ünvanını yazmayı ihmâl etmezlerdi. Üçüncü Keyhüsrev’e karşı isyan eden ve İzzeddîn Keykâvus’un oğlu olduğunu iddia eden Cimri de kendi adına para bastırdı.

İlhanlı hükümdarlarından Geyhatû, 1293 (H. 693)’de Çinlilerin çok eskiden kullandıkları Çav adı verilen paralar gibi kâğıt para bastırıp, altın ve gümüş yerine tedavüle çıkardı. Fakat halk kullanmadığı için terk edildi. Çav denilen dikdörtgen şeklindeki mukavva parçalarından meydana gelen paralar, Cengiz’den sonraki Moğol hükümdarlarından Gazan Mahmûd Hân zamanında tedavülden kaldırıldı. Yerine, altın ve gümüş paralar bastırıldı. Bir müddet İlhanlı (Moğol) dînârı, 6 Selçuklu dirhemine denk hâlde kaldı. Ebû Sa’îd Bahadır Hân zamanında, altın sikkeler intizamlarını tamamen kaybetti. Daha sonraları Azerbaycan sultânı olan İzzeddîn Muzaffer, kâğıt parayı tekrar tedavüle çıkardı ise de, halk tarafından kabul görmedi. İzzeddîn öldürüldü.

Memlûklü sultânı Rükneddîn Baybars, bastırdığı paraların bir yüzüne halîfenin, diğer tarafına da kendi isim ve ünvanını yazdırmıştı. Bu paraların % 70’i gümüş, % 30’u bakırdan idi ve üzerinde pars resmi vardı. Memlûklü sultânlarından Nâsıreddîn Muhammed, bastırdığı paraların bâzısına kendi ismini, bâzısına da halîfenin ünvanını koydurdu.

1382 (H. 784)’de başa geçen Memlûklü sultânı ez-Zâhir Seyfeddîn Berkuk da, bastırdığı paralara Seyf-üd-dünyâ veddîn ünvanıyla kendi adını yazdırdı. Nasır Nâsırüddîn Ferec de, otuz dirhem kıymetinde dinarlar bastırdı. Bu paralar, Denânîr-i Nâsıriyye adı verilen dînârlar basılıncaya kadar tedavülde kaldı. Bunların her biri bir miskal ağırlığında olup, ortasına Ferec ismi yazılmıştı. Bir miskal altın; 335 gümüş, bir dirhem gümüş ise, 24 fels değerinde idi. 1453 (H. 854)’de başa geçen el-Mensûr Fahreddîn Osman da, Mensur? adı verilen dînârlar bastırdı. Bu dînârın kıymeti 290 dirhem idi. El-Eşref Seyfeddîn İnal, Memlûklü tahtına geçince, Mensûrî dînârlarını tedavülden kaldırıp, kendi nâmına para bastırdı. 1457 (H. 862) senesinde bir dînâr, 460 dirheme yükseldi. Piyasada saf gümüş bulunmaz olup, lüleli gümüşler çıktı. 1458 (H. 863) senesinde eski felsler ortadan kaldırılarak yerine yenileri çıkarıldı. Bu felslerin dört adedi yarım dirhem, sekiz adedi ise bir dirhem kıymetindeydi.

Hindistan’da hâkimiyet kuran Dehli sultanlarından İltutmuş, tahta geçtiği zaman Dehli ve Mültan’da kendi adına para bastırdı. Dehli sultanlarına ait paraların yazılarında görülen sikke kelimesi sâdece altın, el-fidda kelimesi de gümüş parayı ifâde ediyordu. Dehli sultanlarından Nâsırüddîn Mahmûd Şah da, 1246 (H. 644)’de bastırdığı paraların üzerine halîfenin ismini yazdırdı. Abbasî halîfeleri el-Mustakfî billâh ve el-Hâkim bi-emrillah zamanlarında Dehli Sultânı olan Muhammed bin Tuğluk, bastırdığı paralar üzerine bu iki halîfenin ismini de yazdırdı. Üçüncü Fîrûz Şah ise, bastırdığı paralar üzerine, Mısır Abbasî halîfesi Mu’tezid-billah’ın ismini koydurdu.

Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılmasından sonra ortaya çıkan Saruhanoğulları, Aydınoğulları, Menteşeoğulları beylikleri de kendi adlarına para bastırdılar. Bu devirde bilhassa Avrupa ile olan ticâreti geliştirmek ve kolaylaştırmak için resimli ve (atin harfleriyle yazılı sikkeler de bastırıldı.

Mâverâünnehr’de hüküm süren Tîmûr Hân ve ondan sonra gelen Tîmûrlular Devleti hükümdarları, üzerlerinde Emîr ünvanı bulunan paralar bastırdılar. Timur Hân, Anadolu’ya geldiği zaman da; Karaman, Germiyan ve Osmanlılardan Mehmed Çelebi ile müşterek olarak kendi adına para bastırmıştı. Tîmûr Hân’in vefatından sonra yerine geçen Halil Şahrûh zamanından îtibâren paralar üzerine es-Sültân-ül-âzam ünvanı konulmağa başlandı. Daha sonra Mâverâünnehr’de hüküm süren Şeybânî hanedanı kendi adına para bastırdılar.

Altınordu Devleti zamanında da, üzerinde Kıpçak boyunun darrgası bulunan paralar bastırıldı. Bunlar altın olup, altı dirhem değerinde idiler. On beşinci ve on sekizinci yüzyıllar arasında hüküm süren Kırım Hânları da üzerinde, Tarak damga denilen işaretlerin bulunduğu paralar bastırdılar. Şahin Giray zamanında basılan paralara damgadan başka, Osmanlı paralarında olduğu gibi, tuğra da konulmaya başlandı.

İran’da hüküm süren şiî-Safevî devletinin kurucusu Şah İsmail Sâfevî, bastırdığı paralarda kendi ünvanına yer verdi. Hanedanın diğer mensupları da kendi adlarına para bastırdılar. İkinci Abbâs zamanında bastırılan paraların bir yüzünde Kelime-i şehâdetten sonra Aliyyün veliyyullah ve etrafında On iki imâm’ın ismi, arkasında ise nazımlar yazılıydı.

Hindistan’da kurulan Bâbürlü Devleti sultanlarından Hümâyun Şah, üzerinde sikke-i Murâdî yazılı paralar bastırdı. Bu paralar bir müddet tedavülden kalktıysa da Şâh-ı Âlem Birinci Bahadır Şah zamanında sikke adı verilen paralar tekrar tedavüle kondu. Daha sonraki hükümdarlar zamanında üzerinde sikke-i Zad ibaresi bulunan çift kıymetli paralar kullanıldı. Şâh-ı âlem Birinci Bahadır Şâh’ın paraları üzerinde, kendi ünvanından başka Sikke-i mübarek ibaresi yazılıydı. On yedinci yüzyıldan îtibâren Hindistan üzerinde sömürge hâkimiyeti kuran İngilizler, sikke kelimesi yerine Rupi tâbirini getirdiler. Azerbaycan, Irak ve Doğu Anadolu’da hüküm süren Karakoyunlu ve Akkoyunlular da üzerinde kendi armalarının bulunduğu paralar bastırdılar. Akkoyunlularda ilk para bastıran Tur Ali Bahadur’dur. Bunun yerine geçen Kara Yülük Osman Bey de, Diyarbekir ve Erzincan’da para bastırmıştır. 1435 (H. 839)’da tahta geçen Nûreddîn Hamza’nın bastırdığı paralarda es-Sultân-ül-âdil Hamza Bahadır ünvanına yer verilmişti. Uzun Hasen ise, Mısır Memlûklülerinin paralarına benzer paralar bastırmıştır.

Beylikler döneminde kurulan ve altı asırdan fazla hüküm süren Osmanlılar da, çeşitli paralar bastırdılar. Osmanlı târihinde ilk para Osman Gazi zamanında bastırıldı ise de, elimizde mevcut olan en eski Osmanlı sikkesi Orhan Gâzi’ye aittir. Bu paraların bir yüzünde “Mücâhidün fî sebîlillah es-Sultan Orhan” diğer yüzünde ise “Daraba fî Bursa” yazılıydı. Altın, gümüş ve bakırdan basılmış olan Osmanlı paraları üzerinde umumiyetle hangi sultâna ait olduğunu gösteren tuğrabulunuyordu.

Osmanlı paralarının basılmasından sonra tedavülde olan Selçuklu paraları yavaş yavaş piyasadan çekildi. Daha çok gümüş olan Osmanlı paralarına Akçe adı verildi. Fâtih Sultan Mehmed Hân, İstanbul’u feth ettikten sonra, bu zamana kadar kullanılan gümüş akçe yerine 23 ayar altından para bastırdı. Dördüncü Murâd Hân zamanında, akçenin yerini tutacak para adında yeni sikkeler bastırıldı. Yine aynı devirde kuruş adı verilen başka paralar da bastırıldı. Üçüncü Sultan Ahmed Hân devrinde lira tâbiri kullanılmaya başlandı. Osmanlılarda ilk olarak 1840 (H. 1256) senesinde kâğıt para bastırılıp kullanıldıysa da sonradan vazgeçildi. İkinci olarak 1852 (H. 1268), üçüncü olarak 1863 (H. 1279)’da kullanılıp yine vazgeçildi. Dördüncü olarak 1877 (H. 1294)’de Osmanlı Bankası hesabına kağıt paralar çıkarıldı. Bunlar, ara sıra değiştirilerek bugüne kadar gelmiştir.

Piyasada mevcûd paralar, arz-taleb doğrultusunda veya alınan diğer ekonomik tedbirler doğrultusunda çeşitli kıymetlerde görülmektedir. İnsanın ana rahmine düşmesinden mezara konulmasına kadar hayâtının bütün safhalarında insanı kontrol altında tutan İslâm hukuku; onun her türlü hak ve hukukunu da muhafaza altına almıştır. Paranın değeriyle ilgili olarak şu hususlar bildirilmiştir:

1-Paranın geçmez oluşu (Kesâdı): Piyasada mevcûd olan paranın bütün bölgelerde terk edilmiş olmasıdır. Daha çok altın ve gümüş haricindeki mâdenlerden veya kâğıttan basılan paralar için geçerli olan bu durum, paranın bedel olarak ortadan kalkması demektir.

Alış-verişten hemen sonra, para henüz teslim edilmeden geçmez olsa, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye göre bu akit bâtıl olup, paranın mislini vermek lâzım gelir. İmâm-ı Ebû Yûsuf velmâm-ı Muhammed’e göre ise bu akit bâtıl olmayıp, o paranın kıymetinde altın veya bu kadar altın karşılığı kadar geçer akçe ödemek gerekir. İmâm-ı Ebû Yûsuf’a göre pazarlık anındaki, İmâm-ı Muhammed’e göre tedavülden kalktığı zamandaki kıymeti verilir. Fetva, İmâm-ı Ebû Yûsuf’un kavline göredir.

2-Paranın piyasadan çekilmesi (İnkıtâı): Paranın piyasadan çekilmesi, tedavülden kalkması veya piyasada kalmaması demektir. Her ne kadar evlerde ve sarrafların elinde bulunsa bile çarşı ve pazarlarda mevcudu kalmamışsa aynı tarife girer.

Münkatı’ paraların alışverişteki hükmü birinci maddede açıklanan geçmez paralar gibidir. Yâni böyle paralar alım-satım muamelelerinde kullanıldığı zaman, İmâm-ı a’zam’a göre; akid fâsid olup, paranın misli verilir, İmâm-ı Ebû Yûsuf ve İmâm-ı Muhammed’e göre ise; akid bâtıl olmayıp, o paranın kıymetinde altın veya bu kadar altın karşılığı geçer akçe ödenir.

3-Paranın değerinin yükselmesi ve düşmesi: Hükümetler tarafından alınan ekonomik tedbirler sebebiyle veya paranın piyasadaki arz-taleb doğrultusunda az veya çok olması sebebiyle değeri düşer veya yükselir.

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye göre; paranın değeri ister yükselsin, isterdüşsun, kişi borçlu olduğu paranın mislini verir. Paranın değeri inip çıkmakla pazarlık vasfı ortadan kalkmaz. Sâdece insanların az veya çok rağbet göstermesi sebebiyle kıymeti değişir, İmâm-ı Ebû Yûsuf ve İmâm-ı Muhammed’e göre ise; borçlu kimse, paranın mislini değil kıymetini verir. Paranın değeri yükseldiği veya düştüğü zaman, alışveriş anındaki değeri gibi işlem görür. Fetva da böyledir. Yukarıda bildirilen hükümler altın ve gümüşün dışındaki paralara ait hükümlerdir Altın ve gümüş para ile yapılan alışverişler para geçmez olsa bile bâtıl olmaz. Bu altın ve gümüş para geçmez olsa, tedavülden kalksa, değeri düşse veya yükselse, müşterinin bu paranın mislini vermesi gerekir. Çünkü, altın ve gümüş, semen yâni para olarak yaratılmışlardır.